IRAKLIJE

(Istorija utorkom) Biće da je vizantijski car Iraklije (575-641) za Srbe učinio više od svih drugih stranih vladara od dolaska na Balkan u 7. veku do danas, budući da je ovom slovenskom plemenu dodelio status federatija i dozvolio mu da se nastani na teritoriji carstva. No, za razliku od drugih ličnosti, u našoj javnosti i kulturi Iraklije se retko pominje, mada je inače dobro poznat ljubiteljima istorije i na Zapadu i na Istoku kao jedan od najzanimljivijih careva Istočnog Rimskog Carstva, koje danas popularno nazivamo Vizantija, po drevnom nazivu Bizant za Konstantinopolis ili Carigrad.

Slika prikazuje impozantnu fresku, dimenzija 4 x 7,5 metara, koju je u katedrali u toskanskom gradu Arecu naslikao italijanski slikar Pjero dela Frančeska 1452. godine, punih osam vekova nakon Iraklija, kako bi ovekovečio njegovu pobedu nad persijskim vladarom Hozrojem II. Iraklijev pohod na Persiju okončao je takozvani Poslednji antički rat i omogućio Irakliju da oslobodi Jerusalim, zbog čega je posebno slavljen na Zapadu, kao “prvi krstaš”.

Kako između ostalog piše vizantolog Volter Kegi sa Univerziteta u Čikagu, autor knjige “Heraclius: emperor of Byzantium” i verovatno najbolji poznavalac same epohe i lika cara Iraklija, car je bio blagonaklon prema Srbima, koji su, uz Hrvate, među poslednjima naselili Balkansko poluostrvo. Nije poznato zašto je Iraklije bio posebno zainteresovan za ovo pleme od tolikih drugih širom Sklavinija, kako su Romeji nazivali teritorije koje su Sloveni početkom 7. veka na silu zauzeli na Balkanu. Srbi, koji su se uz carevu saglasnost doselili i nastanili prvo u Trakiju, a potom u današnjim oblastima, priznavali su njegovu vrhovnu vlast i imali status saveznika – federatija.

Mada u ovo doba nemaju svoju pisanu istoriju, dolazak Srba i Hrvata na Balkan je već odavno i nedvosmileno datovan u vreme vladavine cara Iraklija. O tome najpouzdanije svedoči slavni spis “O upravljanju carstvom”, koji je u 10. veku napisao car Konstantin Porfirogenit. Ovaj tajni dokument Porfirogenit je pisao kao upustvo za vladanje svojim naslednicima, bez diplomatskih i stilskih ulepšavanja, a kako je dugo bio skriven od javnosti, istoričari ga smatraju autentičnim dokazom. Spis se bavi narodima na teritoriji carstva, ali i oko njega, da bi u 32. poglavlju opisao Srbe, njihov stil života, osobine, običaje i istoriju.

“Tamo su, dakle, ovi Srbi živeli od početka. Pošto su dva brata nasledila na vlasti svoga oca u Srbiji, jedan od njih je uzeo polovinu naroda i prebegao Irakliju, caru Romeja (Vizantinaca), i taj isti car Iraklije ga je primio i za naseljavanje mu je dao mesto u Solunskoj temi Serviju (Srbica), koja od tada nosi taj naziv”. Srbi su boravili u blizini Carigrada neko vreme, ali su poželeli da se vrate, što im je Iraklije takođe dozvolio, da bi se na Dunavu predomislili i ponovo zatražili od cara da ostanu na teritoriji carstva, da bi i za to dobili saglasnost od Iraklija. Uz to, Porfirogenit ističe i da je Iraklije uspešno pokrstio Srbe.

Uz istorijsku zaostavštinu, Iraklije je i kao ličnost bio dramatična figura. U njegovom liku su se stekla najrazličitija iskustva – bio je krupan i snažan, vešt u borbi, ali pritom i izuzetno načitan. Navodno je posmatrao zvezde, bavio se astrologijom i kao i svaki obrazovani Romej, imao teoloških znanja. Pouzdano se zna da je uz grčki, latinski govorio i jermenski. Rodio se u Kapadokiji, upravljao je Jermenijom na istoku, a njegov je otac bio vizantijskih upravitelj, egzarh Afrike, tako da je mladost proveo u Kartagini.

Dobro je poznavao Persiju i razumevao način na koji ratuju, pa će zato u istoriju i otići kao vladar koji je konačno porazio ovo carstvo. Sva ova iskustva raznolikih kultura učinila su da Iraklije bude u najmanju ruku neobično vešt vladar, na trenutke okrutan kao što je bio prema zaverenicima 638. godine, ali i blagonaklon, kakav je očigledno bio prema Srbima.

Sa starošću je postao konzervativan, ali i dalje promenjive ćudi. Sa jedne strane, predvodio je pohode hiljadama stadija, uzbuđeno diskutovao o teološkim problemima, mirio Istok i Zapad, nadmudrivao neprijatelje. Međutim, tonuo je u melanholiju nesvojstvenu vladarima, a povremeno je imao i napade bezrazložnog straha. Kegi smatra da je posle bitke kod Jarmuka bolovao od tipičnog posttraumatskog sindoma. Naime, stigao je do Bosfora, a onda je dobio fobiju od vode zbog čega ranije neustrašivi car (koji je oplovio Mediteran) nije smeo da uđe u prestonicu. Vratio se u Carigrad tek kad je za njega preko mora od čamaca napravljen pontonski most na koji je nabacana trava.

Imao je brojno potomstvo, ali su dvojica njegovih sinova bili carevi. Ženio se dva puta, u mladosti Evdokijom, a potom Martinom za koju je bio izrazito vezan. Carica je pratila Iraklija na svaki pohod i imala ogroman uticaj na njegove poslove i odluke.

Iraklije je na presto u Carigradu inače došao 610. godine rušenjem sa vlasti nepopularnog Foke – u doba kad Vizantija zbog slovenske najezde gubi brojne posede na Balkanu, dok na Istoku, Persija osvaja ogromne teritorije, pada Jerusalim, plodni Egipat i teritorije u Italiji. Carstvo u to doba, kao i mnogo puta pre i posle, razdire jedan od velikih teoloških sukoba – borba između takozvanih monofizita na istoku i pravoslavnih halkedonaca oko pitanja da li je u Hristovom telu samo jedan duh. Iraklije će dvema stranama ponuditi kompromisno rešenje – monotelitizam, učenje patrijarha Sergija koje je imalo značajno političku težinu u epohi, ali je kasnije napušteno (zbog čega bogoslovi kasnije Iraklija neće preterano veličati).

Iraklije će u godinama po osvajanju vlasti pokušati da konsoliduje ekonomske i vojne snage carstva i pritom će izvesti temeljnu reformu koju je pre Foke započeo Mavrikije uvođenjem egzarhata. Kako smatra rodonačelnik naše vizantologije Grigorije Ostrogorski, upravo Iraklije uvodi takozvano tematsko uređenje Vizantije koje je vekovima bilo temelj vojne i finansijske moći Istočnog carstva. Teme su vojno civilne oblasti kojima upravljaju stratezi i u kojima žive stratioti, slobodni seljaci koji caru plaćaju porez i dužni su da obezbede vojni silu za potrebe carstva.

Deceniju nakon osvajanja vlasti, u seriji impresivnih vojnih ekspedicija, Iraklije pobeđuje Persiju i ne samo da vraća prethodno izgubljene oblasti, nego i dovodi do kraja persijske dominacije na Istoku sa kojom su se Rimljani borili vekovima. Iraklije 630. godine oslobađa Jerusalim i po legendi, otkriva Časni krst. Mada nije lično prisutan zbog pohoda na Istoku, u njegovo vreme, 626. godine Carigrad uspeva da odoli najvećoj opsadi koju su Avari i Sloveni preduzeli, nakon čega avarska dominacija Balkanom opada, a ovaj narod iščezava.

U Iraklijevo doba, na jugu, u Arabiji se rađa Islam i pojedini istraživači smatraju da je car u indirektnoj prepisci sa samim Muhamedom, kao i da su se dva vladara uzajamno uvažavala, zbog čega islamski izvori o Irakliju govore u superlativima. “Još od vremena Scipija i Hanibala, nije se pokušao ni jedan hrabriji poduhvat od onoga što je Heraklij postigao za oslobađanje carstva”, navodi čak i slavni britanski istoričar Rima, Edvard Gibon, inače vrlo oštar kritičar Vizantije, pa tako i rane faze Iraklijeve vlasti. Drugi, posebno moderni istoričari smatraju Iraklija jednim od najvećih vizantijskih careva, uz Konstantina i Justinijana.

Iraklije je romejski car koji je nosio grčku titulu vasileus, umesto dotadašnje latinske imperator. No, mnogo značajnije, u njegovo vreme, oko 620. godine u Vizantiji se kao zvanični jezik ukida latinski i uvodi grčki. Ovo je centralni događaj u istoriji evropskih jezika – do tog doba u većem delu Evrope govori se latinski u najrazličitijim lokalnim varijantama. Sa dolaskom Slovena koji su kao klin podelili Evropu, njihovi jezici se ustaljuju u središnjem delu kontinenta, na zapadu se razvija latinski u lokalne jezike, dok se istok posle Iraklija priklanja grčkom.

—

Tekst: Slobodan Bubnjević

Foto: Wikimedia – Piero della Francesca – The Yorck Project