KAKO UDAVITI CIVILIZACIJU?

„U istoriji civilizacija, kao u istoriji pojedinaca, detinjstvo je odlučujuće“, piše slavni francuski istoričar Žak Le Gof (1924-2014), jedan od najboljih poznavalaca srednjeg veka koji su o ovom dobu ikada pisali, opisujući teško razumljiv i slabo poznat proces – kako od 5. do 7. veka, nakon rušenja antičke, nastaje i razvija se nova hrišćanska, srednjevekovna civilizacija. Možda će vas iznenaditi, ali mogli biste otkriti da je ovo životnije od mnogih pitanja koja trenutno deluju kao presudna za razumevanje savremenosti.

Duhoviti i intelektualno uzbudljivi Le Gofovi uvidi, sabrani u delu “Srednjevekovna civilizacija Zapadne Evrope”, svakako su dragoceni za ljubitelje ovog doba ljudske istorije, ali zapanjujuće precizno ukazuju na mehanizme koji upravljaju i našim vremenom i našim životima. I bez banalne opšte floskule o “učiteljici života”, čitalac Le Gofa će iskustvo o naizgled novim istorijskim silama steći kroz sasvim konkretno razumevanje misteriozne propasti nadmoćne antičke civilizacije pred poludivljivim, kulturno i tehnološki nazadnim varvarskim plemenima.

Kao vodeća ličnost “nove istorije”, nouvelle historie – francuskog inetelktualnog pokreta koji zamah i složenost kulturnih i društvenih procesa pretpostavlja starom načinu izučavanja prošlosti kroz istorijske narative zasnovane samo na delima političara, vojskovođa i uopšte “velikih ljudi” – Le Gof je još šezdesetih godina 20. veka zagovarao postojanje posebne civilzacije srednjeg veka.

Sa brojnim novim saznanjima o delikatnim kulturnim procesima u Vizantiji i uopšte Evropi nakon pada Rima istoričari su danas sasvim odbacili staru ideju o srednjem veku kao “mračnom dobu”, ali malo ko je, mimo Le Gofa, uspeo da precizno objasni zašto je stari vek uopšte morao biti zamenjen novom civilizacijom.

“Renesanse diktiraju ritam srednjeg veka: u karolinško doba, u 12. veku, najzad u osvit velike renesanse”, kaže Le Gof, objašnjavajući da se srednji vek najbolje može shvatiti kao period u kome se vodi neprekidna rasprava, sukob dve tradicije čiji se uticaji iz epohe u epohu smenjuju i nerazmrsivo prepliću: stara, antička i nova, hrišćanska kultura kojima se elite naizmenično vraćaju.

Koren tog procesa Le Gof prepoznaje odmah u periodu nakon pada Zapadnog carstva, ali ga ne otkriva u rušilačkim najezdama varvara i ekonomskom slomu, nego u novim intelektualnim navikama – običaju hrišćanskih autora tog doba da u nuždi posežu za antičkom građom, intelektualnim oruđem grčko-rimskog sveta i da ga kao kamenje srušenih hramova ugrađuju u svoja dela.

Detaljno analizirajući postupak asimilacije, Le Gof otkriva prakse “sistematskog deformisanja misli autora, večiti anahronizam, misao pomoću citata odvojenih od konteksta” kojima se antička misao atomizira i biva podređena potrebama hrišćanske civilizacije. Ključno je što klerici ranog srednjeg veka ne koriste izvorni antički materijal – oni uopšte ne čitaju Cicerona ili Kvintilijana, nego popularne preglede, komplikacije, filozofske dajdžeste koji su nastajali u pozno doba Rima. I ma kako delovalo bezazleno, ovo postupanje kroz vekove ukida znanje, tehnologiju i kvalitet života za milione ljudi.

Što se više autori oslanjaju na kompilacije koje prepisuju, prerađuju u kalup hrišćanske misli, izvorni tekst postaje sve nedostupniji, nejasniji i doslovno, biva izgubljen, a zajedno sa njim i znanje koje čuva. Najpopularnije delo epohe je osrednja kompilacija tuđih misli – poema jednog retora iz Kartagine, Marcijana Kapele koji daje pregled antičkog znanja kroz “sedam slobodnih veština”. Znanje o svetu se i geografski sužava – umesto detaljnih geografija antike, novi autori se obraćaju samo priprostom spisu Julijana Solina o čudesima istoka.

Slika prikazuje ilustraciju iz dela Physiologus, opskurne kompilacije dela antičkih znanja o zoologiji, izmešanog sa mitologijom i budalaštinama, koje je nastalo u Aleksandriji u 2. veku, ali je u pravom trenutku, u 5. veku, prevedeno na latinski, da bi vremenom postalo najvažnija knjiga o prirodi srednjeg veka, koje je inače podstakla razvoj srednjevekovnih bestijarijuma. Antički univerzum znanja o svetu sveo se na napomene o jednorozima i morskim nemanima.

Možda vas to podseća na neke savremene pojave, ali kad je jednom uspostavljen, proces banalizacije se neće zaustaviti, a kultura srednjeg veka će postati spektar kompilacija, pregleda, lakog štiva, što će uporedo pratiti opšti pad kulture, pismenosti i tehnoloških znanja. Ubrzo, ova sila će se okrenuti i protiv same hrišćanske tradicije – i sam tekst Svetog pisma, središte učenja, počeće da se smatra suviše složenim za čitaoca, a rani Očevi hrišćanstva previše teškim i nerazumljivim.

Tako počinje da buja produkcija tumačenja, pojednostavljenja i pregleda samih hrišćanskih znanja koja, isto kao i antika, postaju ništa više nego sirovina iz koje se izvlači suština. Poslednje ishodište tog procesa događa se kasnije, kada su istrgnutim mislima i poluistinama opravdani verski ratovi koji će ustalasati Evropu i Aziju.

Imajući to vidu, mnogo je jasnije kako civilizaciju Rima nisu srušili Vandali, Ostrogoti ili Huni koji su samo harali blaga i rušili antičke građevine – civilizacija antike se udavila u sopstvenim dajdžestima. Da bi, nakon nje, to činila i svaka sledeća.

—–

Tekst: Slobodan Bubnjević

Fotografija: Physiologus, Folio 77, rukopis iz Berna, 9. vek – Wikimedia Commons