DA LI JE POSTOJALA SREDNJOVEKOVNA FIZIKA?

(Reprint*) Prirodne nauke vrlo pozno stižu u Srbiju, tek krajem XIX veka. No, možda ćete se iznenaditi kako je danas vrlo rasprostranjena fizika zapravo jedna od poslednjih nauka koje se razvijaju u Srbiji. Uprkos velikoj svetskoj slavi Mihajla Pupina i Nikole Tesle, kao i radu drugih značajnih pojedinaca krajem XIX i početkom XX veka, ustaljeno se smatra da se pravi razvoj fizike u našoj zemlji događa tek nakon Drugog svetskog rata, sa izgradnjom Vinče i potom, Instituta za fiziku.

Međutim, jedan broj domaćih istoričara nauke ipak smatra da koreni pre-moderne, odnosno stare fizike kod Srba sežu duboko u srednji vek i prepliću se sa prvim teološkim spisima i hristološkim raspravama. Najznačajniji rukopis ove vrste je svakako Šestodnev Vasilija Velikog, nastao još u Antici, koji je ostavio veliki uticaj na potonje izučavanje prirode u Istočnom Rimskom carstvu, pa tako i kod slovenskih naroda među kojima se od VII širi vizantijski kulturni uticaj.

Šestodnev je zbornik komentara na prvu knjigu Starog zaveta Postanje. Nastao je kao zapis propovedi koje je u IV veku držao Vasilije Veliki, a gde se biblijski stihovi o nastanku zvezda, planeta i živog sveta promišljaju i dodatno tumače uz pomoć grčke filozofije. Prvi prevod na crkvenoslovenski jezik napravio je u X veku bugarski pisar Jovan Egzarh koji je za ovu svoju kompilaciju koristio i Šestodneve drugih autora, dodajući pritom i svoje komentare. Na fotografiji se vidi prva stranica jednog prepisa koji se danas čuva u Bugarskoj.

Nakon što je u XIV veku preveden i na srpski, Egzarhov spis će u Srbiji više puta biti prepisivan i izvršiće snažan uticaj na jestastvenu nauku, kako se (od reči priroda, jestastvo), nazivala stara fizika. U prve tekstove o prirodi i fizici kod Srba spada i dogmatični spis Izvor znanja Jovana Damaskina koji mahom sadrži filozofska i teološka učenja, koja su se uz medicinu očigledno izučavala na više mesta u srednjevekovnoj Srbiji, ali i više napomena o prirodnim pojavama i kosmologiji.

U Srbiju stiže i nekoliko manjih zapisa o prirodnim pojavama najuglednijeg vizantijskog filozofa Mihaila Psela, kao i par drugih kraćih tekstova, ali zapravo, tokom Srednjeg veka u Srbiji nije prevedeno „nijedno veće vizantijsko delo koje je isključivo posvećeno fizici“, kako piše filozof Ilija Marić u knjizi “Stara fizika i fizika kod Srba”.

Krajem XV veka, sa istorijske pozornice potpuno nestaje srednjevekovna srpska država, a novonastale prilike ne omogućuju da među Srbima nastane ili se dalje razvije bilo koja nauka, pa tako ni bilo kakvo dublje izučavanje jestastva koje jedva da je proklijalo. U međuvremenu, u ostatku Evrope, nakon postpunog razvoja slobodnih univerziteta na Zapadu dolazi do nove faze u istoriji nauke i konačno, do kopernikanske revolucije.

U XVII veku u Evropi nastaje moderna fizika kao prva u istinskom smislu egzaktna nauka, koja će, kao retko koja oblast ljudskog delovanja, trajno promeniti ljudsko društvo, utičići na svet oko sebe istovremeno i na tehnološkom i na spoznajnom planu. Tradicionalno se početkom moderne fizike smatraju Galilejevi eksperimenti sa strmom ravni, dok je potonji razvoj fizičkih nauka u XVII i XVIII veku bez sumnje tekao pod nesagledivim uticajem dela Isaka Njutna.

Takav razvoj moderne fizike gotovo u potpunosti mimoilazi Srbiju, a slična situacija je i u drugim zapadnobalkanskim zemljama. Kao i mnoge druge veštine i znanja, ona se ne može razvijati u uslovima feudalnog, gotovo ropskog društva bez visokih obrazovnih i ikakvih istraživačkih institucija kakvo je društvo u Srbiji tokom vlasti Otomanske imperije.

Visoka kultura koja se neguje na Bosforu nema svoje odgovarajuće refleksije u ostatku turske imperije, a posebno ne u evropskom delu carstva – stanovništvo živi u ruralnim područjima, bez ikakvog obrazovanja, a gradovi i palanke se ne razvijaju ni blizu onako dinamično kao gradovi tog doba na zapadu i jedva da imaju ikakve škole. Središta pismenosti ostaju isključivo vezana za hrišćanske manastire.

Od XVII veka, Otomanska imperija se postupno povlači iz zapadnih krajeva, tako da se prostor današnje Mađarske, Hrvatske, Vojvodine i Banata lagano ustaljuje pod vlašću Habzburga. No, biće potreban ceo jedan vek nakon seoba da koncetracija učenih Srba dostigne takav nivo da se počnu razvijati i nauke.

U međuvremenu, u primorskim krajevima Balkana, posebno u slobodnom gradu Dubrovniku, deluju mislioci koji će obeležiti razvoj nauke na globalnom planu. Izraziti primer je dubrovački jezuita Ruđer Bošković (1711-1787) koji će raditi u Rimu, Veneciji, Parizu i Londonu, a čiji će radovi postaviti temelje atomistike, geodezije, astronomije i brojnih drugih oblasti.

—–

Tekst: Slobodan Bubnjević*

Foto: Stranica iz bugarskog prepisa Šestodneva, 15. vek / Wikimedia