DOSIJE IRAN

(U fokusu) Fotografija prikazuje inspektore Međunarodne agencije za atomsku energiju, IAEA, kako obilaze nuklearno postrojenje samo mesec dana pre nego što je u leto 2015. potpisan čuveni Iranski sporazum.

Sada se Sjedinjene Ameriičke Države povlače iz „trulog dogovora“, kako je ovaj međunarodni sporazum sa Iranom nazvao američki predsednik Donald Tramp, uz rizik od novih nestabilnosti na Bliskom istoku i čak, od nuklearnog rata u budućnosti.

Nakon njegovog govora u utorak, 8. maja, još jedan cunami reakcija, nalik na sekundarni udar atomske bombe, raširio se planetom. Kakva se zapravo priča krije na drugoj strani, u Teheranu?

Sedište iranskog nuklearnog programa nalazi se u teheranskom naselju Amir Abad, severno od parka Laleh i ulice Fatemi. Iza stambenih naselja, a potom i kompleksa univerzitetskih zgrada, građevinskog i medicinskog fakulteta, koje u ovo doba godine opseda vreva studenata, saobraćaj je nešto ređi, a objekti vidno glomazniji nego na jugu grada.

Iza ogromne zgrade Fizičkog fakulteta od žute cigle nalazi se divovski nuklearni kompleks, smešten ne baš u srcu Teherana, ali neposredno uz njega. Ovde je sedište Organizacije za atomsku energiju Irana (AEOI), koja od 1973. upravlja nuklearnim istraživanjima, rudnicima uranijuma, kao i 16 izdvojenih postrojenja, među kojima su i tri za obogaćivanje uranijuma, nuklearnom elektranom Bušar 1 i čitavim nizom različitih obrazovnih i logističkih službi.

Oko sedišta organizacije proteže se impresivan park, u čijem središtu je jedan nuklearni reaktor, zaštićen armiranim beotnskim oklopom, a na čijem obodu su univerzitetski objekti Fizičkog fakulteta, kao i jedna Atomska srednja škola. Centralnu zgradu organizacije u decembru prošle godine posetio je i britanski ministar spoljnih poslova Boris Džonson prolazeći pritom mermernim holom kraj slike oca Iranske revolucije.

Ovde, u prostranu salu prepunu cveća na sastanak sa inspektoriima IAEA dolazi direktor AEOI, Ali Akbar Salehi, diplomac američkog MIT u crnom odelu, sa pratnjom i obezbeđenjem. Salehi je iskusan iranski zvaničnik koji još otkako je Tramp svojim tvitovima najavio povlačenje iz Iranskog sporazuma svakog dana susreće predstavnike međunarodnih organizacija i evropskih država.

Njegov prethodnik na mestu direktora Organizacije za nuklearnu energiju je kontroverzni Ferejdoon Abasi Dunani koji se smatra mastermajndom iranskog nuklearnog programa. Uredan šezdesetogodišnjak oblog lica sa kratkom kosom i bradom koje su prošarane sedim vlasima, Abasi na sastanke dolazi u crnom, širokom odelu na pruge, ispod koga nosi za njega prepoznatljivo sivu košulju zapadnog tipa, sa kragnom, ali od svile.

Abasi je jedini od šest vodećih iranskih nuklearnih fizičara koji je preživeo seriju atentata na čelne ljude iranskog nuklearnog programa tokom 2010. i 2011. godine. U nizu bombaških napada širom Teherana, za koji su u Iranu ostali osumnjičeni SAD i Izrael, ubijeni su u automobilima, na ulazima u fakultet, na pijaci, pa i ispred ulaza u svoje kuće, najugledniji iranski fizičari. Abasi je jedini koji je izbegao smrt.

Rođen 1958. u Kazeruhu u Iranu, doktorirao je nuklearnu fiziku i učestvovao u ranim fazama iranskog nuklearnog programa. Godine 1979. pridružio se Islamskoj revoluciji i bio član islamske garde. Vodio je katedru fizike na Univerzitetu Imam Husein u Teheranu.

U rano jutro 29. novembra 2010. vozio se ka Univerzitetu Šahid Behešti gde je trebalo da se sastane sa profesorom Šahrijarijem. U automobilu, sa njim, na suvozačevom mestu bila je njegova supruga.

Prema svedočenjima koja je kasnije objavila Mashregh agencija, tačno u 7.42 na trgu ispred univerziteta obišao ih je motociklista, a onda su u kolima začuli zvuk udara u zadnjem delu vozila, mada se pritom nisu sudarili sa motociklom. Abasi je odmah shvatio šta se desilo, da je na automobil zakačena bomba. Zaustavio je auto i ženi rekao: “Odmah izađi”. Potom je i sam istrčao iz kola. Kad je bomba eksplodirala, Abasi i njegova supruga su ostali živi, a kako je kasnije pisao Njujork tajms – Iran je dobio vrlo tvrdog šefa nuklearnog programa.

Nuklearni program se u Iranu razvija još do pedesetih godina. Paradoksalno, prve nuklearne kapacitete Iran je dobio od Sjedinjenih Američkih Država kroz program Atoms for Peace. Tokom potonjeg mirnog perioda i vladavine šaha Reze Pahlavija, Iran je planirao izgradnju čak 23 nuklearne elektrane koje bi rešile pitanje proizvodnje struje u ovoj velikoj zemlji.

Budući da je u to doba nuklearna energija u većini nesvrstanih zemalja shvatana kao poželjna mirnodopska aktivnost, Iran se 1968. pridružio poznatom NPT sporazumu Ujedinjenih nacija kojim se zabranjuje širenje nuklearnog oružja. Međutim, nakon Islamske revolucije, od 1979. godine Iran sasvim prekida veze sa Zapadom i zaustavljaju se razni oblici međunarodne saradnje. Istovremeno, mule koje vode islamski Iran preusmeravaju nuklearni program ka vojnim ciljevima.

Od 2006. godine počinje era međunarodnih sankcija za Iran zbog razvoja nuklearnih kapaciteta, tokom kojih će, kako piše časopis Forin Polisi, Iran izgubiti stotine i stotine milijardi dolara. Sa sankcijama, stvari postaju sumorne u ekonomiji, ali, kako je pretnja od američke invazije sve manja, a sa sankcijama Iran sve manje ima da izgubi i razvoj nuklearnog oružja je sve intenzivniji. Otvaraju se novi reaktori, nove fabrike i novi rudnici.

I onda, krajem prethodne i početkom ove decenije, nuklearni poduhvat u Iranu pogađa serija neobičnih događaja. Događa se dramatična serija ubistava fizičara tokom 2010. o kojoj se isprva izveštava kao o akcijama Mosada, kojoj prethodi neobični niz eksplozija u iranskim nuklearnim postrojenjima.

Kako piše Dejvid Patrikarakos u opsežnoj knjizi Nuclear Iran koja je 2012. godine izdata u SAD i Engleskoj, tokom 2009. godine istraživači na postorenju Natanc će primetiti kako centrifuge (kojima se u dugom i skupom postupku razdvaja radioaktivna ruda) iz nekog razloga počinju same od sebe da eksplodiraju.

Ispostaviće se da je uzrok tome jedna od najdramatičnijih špijunskih priča ovog veka – iranske centrifuge su navodno zaražene za tu namenu napisanim kompjuterskim virusom Stuxnet. Virus je inače “ubačen” u softver opreme koja je, nabavljena u Evropi, putovala Indijskim okeanom ka Iranu.

No, diplomatija se nakon 2011. nastavlja kako u svetu, tako i na domaćem terenu, a lično Abasi u junu daje intervju kojim govori o spremnosti na preuzmanje obaveza. I onda, 14. jula 2015. u Beču, sve strane potpisuju takozvani Joint Comprehensive Plan of Action, dokument koji će biti pamćen kao Iranski sporazum i koji je verovatno najveći uspeh svetske diplomatije u 21. veku.

Iran je njime obavezan na punu saradnju sa inspektorima IAEA, zaustavljanje značajnog dela istraživanja i gašenje nekih postrojenja, dok sa druge strane, svet ukida sankcije Iranu. U narednim mesecima, plan iz sporazuma se ostvaruje, nuklearna pretnja nestaje, a Iran počinje da izvozi 2,6 miliona nafte barela dnevno.

Nažalost, nakon serije tvitova, u magnovenju nikad ranije viđenih ostavki, optužbi, istraga i najava u Beloj kući, uprkos silnim pokušajima da se sporazum sačuva, Tramp se obraća javnosti sa vešću da je gotovo. Iranski sporazum je raskinut.

S.B.*

——

Foto: IAEA

*Ova priča je odlomak dužeg članka istog autora koji možete čitati u broju časopisa Nedeljnik Vreme od 10. maja