MEŠTROVIĆEV TESLA

(Na licu mesta: Zagreb, Hrvatska) Na dnu popularnog Cvjetnog trga u Zagrebu, u ulici koja nosi ime po hrvatskom pesniku Petru Preradoviću, na proširenju kod ugla sa Masarikovom ulicom – odakle počinje Ulica Nikole Tesle – nalazi se jedna od najneobičnijih skulptura posvećenih slavnom geniju iz Like, američkom pronalazaču srpskog porekla. Bronzana bista delo je još jednog ovdašnjeg velikana koji je stekao svetsku slavu – Ivana Meštrovića.

Meštrovićev Tesla sedi zamišljen, pogrbljen i blago asimetričan, sa krupnim nogama i telom – namernik će se tako u središtu Zagreba, kraj uličnih restorana i štanda udruženja prodavaca jagoda, zateći pred Teslom koji nije pedantni vizionar sa Menhetna, kako ga predstavljaju, obično u stojećem položaju, nego gorostas iz Smiljana koji sedi i raste ka nebu robusno kao dinarski vrhovi.

Spomenik, visok 2,5 metra, na kvadratnoj osnovi sa Meštrovićevim potpisom, postavljen je na mermerni postament i može mu se pristupiti sa svake strane, a posmatrač će teško odoleti da ga ne doživi taktilno i dodirne njegovu hrapavu površinu koja i sama po sebi asocira na grubost predela iz kog su i Tesla i Meštrović potekli, da bi se potom sreli u Njujorku.

Najveći hrvatski (i jugoslovenski) vajar, Ivan Meštrović izvajao je ovu skulpturu Nikole Tesle između 1955. i 1956. godine i koliko je poznato, to je jedini njen odlivak. No, to je drugi Teslin portret koji je Meštrović uradio – prethodni je bronzana bista nastala 1952. godine koje se čuva u Muzeju Nikole Tesle u Beogradu i od koje postoje još dva odlivka, jedan u muzeju u Smiljanu, a drugi u Beču. Ove Tesline skulpture Meštrović je uradio tokom egzila u Americi, u pozno doba svog života, nakon što je već izlagao u njujorškoj MOMI i pošto mu je preminula kćerka Marta.

Meštrović, koga su zbog obrade nacionalnih motiva od Prvog svetskog rata nazivali „prorokom jugoslovenstva“, upoznao je Teslu u Americi između dva rata – u vreme kad je naučnik već bio američka legenda, a Meštrovićevo stvaralaštvo doživljavalo vrhunac. To je doba kad nastaju skulpture kao što su beogradski Pobednik, Njegoš na Lovćenu, Svetozar Miletić u Novom Sadu, spomenik Neznanom junaku na Avali, kao i Strelac i Kopljanik u Čikagu. Meštrović je u to doba radio u svom ateljeu u Splitu, ali je boravio i u Americi gde se sreo sa Teslom i potom, sa njim nastavio živu prepisku.

Prema evidenciji Muzeja Nikole Tesle, u kutiji 125 Tesline zaostavštine nalaze se pisma koja su dva velikana razmenjivala u periodu od 1924. do 1939. godine i koja svedoče o prijateljstvu, uzajamnom uvažavanju i zajedničkoj brizi o zaostavštini za “slovenski rod”. U telegramu iz 1939. godine Tesla, mada nema gotovine i živi u siromaštvu, moli Meštrovića da mu uradi portret svojom “čarobnom rukom”. U nastavku prepiske koju je 2006. godine prvi objavio zagrebački “Jutarnji list”, vajar otpisuje da će napraviti Teslinu skulpturu, da su sredstva nepotrebna, ali da je trenutno ugovorima vezan za Evropu, no da ga “pamti vanredno” i skulpturu će napraviti pomoću fotografije.

Nedugo zatim izbija rat i počinje dugo Meštrovićevo putovanje. Vlasti Nezavisne države Hrvatske najvećeg jugoslovenskog umetnika iz Splita prebacuju u Zagreb, potom ga i hapse i drže u pritvoru, dok njegova prva žena, Jevrejka, biva ubijena. Zahvaljujući vezama, uspeva da pobegne ustašama, pod izgovorom odlaska na bijenale u Veneciju. Zahvaljujući najvišim sveštenicima Katoličke crkve i uz podršku lično rimskog pape, beži u Rim, a 1943. odlazi u Švajcarsku i na kraju u Ameriku, gde od 1946. drži mesto profesora na Univerzitetu u Sirakuzi. Nakon rata, uprkos ličnim pozivima Josipa Broza, ne želi da se vrati u komunističku Jugoslaviju.

Iz emigracije, Meštrović šalje brojne skulpture, pa tako i bistu Nikole Tesle kojom 15 godina kasnije ispunjava obećanje dato velikom naučniku. Veliku skulpturu Meštrović poklanja Institutu Ruđer Bošković u Zagrebu, zajedno sa skulpturom Ruđera Boškovića. Tesla će na ovom institutu stajati punih pola veka, kad grad Zagreb, u sklopu obeležavanja 150 godina od Teslinog rođenja, odlučuje da spomenik preuzme i postavi ga na današnjoj lokaciji, ispod Cvjetnog trga.

Delo nije rađeno po narudžbi (osim što je motivisano Teslinom željom), a iz Meštrovićevih pisama Ivanu Supeku više je nego jasno da je umetnikova želja bila da spomenik bude postavljen na Institutu. Hrvatska štampa se nije detaljnije bavila kako je Zagreb preuzeo spomenik od Instituta. Spomenik će se na kratko naći u žiži pažnje deset godina kasnije, kad ga je na ulici udario kamion, pa je privremeno bio uklonjen kako bi se popravio.

Meštrovićev spomenik je samo jedan od mnogobrojnih posvećenih Nikoli Tesli. Verovatno najpoznatija je bista vajara Frana Kršinića koja je izložena ispred Elektrotehničkog fakulteta u Beogradu, dok se njen drugi odlivak nalazi na Nijagarinim vodopadima. Teslinih spomenika danas ima na brojnim mestima u Americi, u Češkoj i drugim zemljama, a najviše, svakako, u Srbiji i Hrvatskoj.

Tako će namernik širom Zagreba, mimo Meštrovićevog Tesle, po ulicama, na fakultetima i školama, pa i na staroj gradskoj većnici, pronaći više memorija na Nikolu Teslu koje brižljivo ističu kako je slavni pronalazač bio „rođeni sin svoje zemlje“. Tesla je u Zagrebu boravio koliko i u Beogradu, u jednodnevnoj poseti, ali kao i u srpskoj prestonici, u Zagrebu predstavlja deo gradske baštine (u prolazu ćete čuti turističke vodiče kako govore o Tesli, pa čak pominju njegove dve posete Balkanu).

Važno je istaći da je na javnim spomenicima Teslino poreklo predstavljeno sa izvesnom pažnjom, tako da ne podstiče na međunacionalne razmirice i izbegava prideve hrvatski i srpski, pa čak i američki. U dnu standardizovane ulične table sa biografskom odrednicom (kakve obeležavaju zagrebačke ulice) za Teslu piše da je „svjetski znastvenik“. Pažljiv posmatrač Meštrovićeve skulpture na dnu Cvjetnog trga mogao bi ipak da oseti kako je Tesla, mada monumentalan, ipak domaći.

——

Tekst: S. Bubnjević / M. Đurić

Foto: Depositphoto/Markovskiy