ANTIKITERA

Ako ste bar jednom gledali neki od onih opskurnih dokumentaraca o drevnim vanzemaljcima, verovatno ste bili u prililici da – uz druga pretenciozna (i jednako neuverljiva) otkrovenja – upoznate i Antikitera mehanizam. Ovaj misteriozni junak brojnih pseudoistorijskih priča je stvaran, u arheologiji brižljivo proučavan i opisan artefakt, ali kako je obavijen kontrastima, pogodan je za raznolike mistifikacije.

Na osnovu dosadašnjih istraživanja, smatra se da je Antikitera primitivan, ali sofisticirano napravljen analogni računar za određivanje kretanja planeta kroz zodijak po egipatskom kalendaru. Verovatno je bio jedan od prvih analognih računara koji su ikada napravljeni. Kada bi se uneo neki datum pomoću ručice, mehanizam je na brojčanicima pokazivao položaj planeta, Sunca i Meseca za taj dan.

Mehanizam je otkriven u blizini egejskog ostrva Antikitera po kome je dobio ime. Grčki ronioci, lovci na sunđere, pristali su u blizini ostrva 1901. godine pošto su prethodno bili zatečeni iznenadnom olujom. Na dubini od 42 metra, ronioci su pronašli potonulu rimsku galiju, što je u to doba izazvalo veliko uzbuđenje u javnosti. Arheolozi su zaključili da je galija potonula oko 80. godine pre nove ere i da je bila deo rimskog konvoja koji je sa ostrva Rodos prenosio grčke umetnine.

Podvodnom lokalitetu se vratio arheolog Spiridon Stais, koji je 17. maja 1902. godine primetio da je na jednom komadu stene izvađenom sa galije umetnut – zupčanik. Ispostavilo se da uopšte nije reč o steni nego o ljudskom artefaktu – o sofisticiranom mehanizam od bronze dužine 33, širine 17 i debljine devet centimetara. Artefakt se u prvi mah sastojao iz tri polomljena komada i mnogo sitnijih fragmenata, a do 2005. godine pronađeno je više od 70 delova mehanizma.

Na prednjoj strani mehanizma nalazi se brojčanik sa dve ugravirane skale. Jedna je fiksirana i na njoj su nacrtani znakovi zodijaka, dok pokretni prsten pokazuje mesece u godini. Slova ugravirana na skali zodijaka odgovaraju znacima na tanjiru sa kalendarom. Upotreba za to doba naprednih diferencijalnih zupčanika u unutrašnjosti mehanizma omogućavala je da se položaj nebeskih tela izračunava sabiranjem i oduzimanjem ugaonih brzina zupčanika.

Mehanizam je nastao oko 100 godina pre nove ere, a najmanje što se može reći o njemu jeste da je vrlo oštroumno napravljen i pažljivo osmišljen. S obzirom da je bio deo tovara na jednom morskom transportu, nije besmislena ni pretpostavka da po svojoj konstrukciji nije jedinstven – moguće je da postoje i drugi slični neotkriveni mehanizmi.

Složenost mehanizma nije se uklapala u predstave o stepenu razvoja tehnologije u prvom veku pre nove ere, što je ključni deo zapleta svih mistifikacija o Antikitera mehanizmu. Sofisticirani komplet zupčanika koji ekscentrično rotiraju funkcioniše kao svojevrsni epiciklični ili diferencijalni sistem zupčanika, za kakve se smatralo da su otkriveni tek u 16. veku kada je počeo ubrzani razvoj mehaničkih časovnika.

Bez pravih naučnih objašnjenja njegovog porekla, artefakt je tokom većeg dela 20. veka bio misterija za naučnike i povod za najraznovrsnije diletantske spekulacije. Prvo opsežnije istraživanje preduzeo je 1951. istoričar nauke Derek Prajs sa Univerziteta Jejl. On je 1974. godine objavio delo Grčki zupčanici, u kome je na osnovu postojećeg urezanog teksta i rekonstrukcije sistema zupčanika izneo teoriju da je Antikitera mehanizam analogni računar za određivanje položaja planeta.

Početkom 21. veka, Majkl Rajt iz Muzeja nauke u Londonu, doveo je u sumnju Prajsovo istraživanje. On je osporio njegovu rekonstrukciju, pre svega funkciju dva brojčanika na poleđini mehanizma, ali je verovanje u Prajsovo viđenje ostalo rasprostranjeno. Kako bi se otkrila namena mehanizma, nekoliko godina kasnije pokrenut je projekat za istraživanje Antikitera mehanizma koji je povezao istraživače sa Univerziteta u Kardifu u Velikoj Britaniji, Nacionalnog univerziteta u Atini, Aristotelovog univerziteta u Solunu i Nacionalnog arheološkog muzeja Grčke.

Uz pomoć tomografije X zracima, ovaj tim je otrkio najfinije zapise u unutrašnjosti mehanizma – dešifrovanje zapisa pokazalo je da se odnose na znake zodijaka i kretanja nebeskih tela, pa se možoe reći i da su svojevrsno antičko uputstvo za upotrebu mehanizma.

Po svemu sudeći, mehanizam je zasnovan na geocentričnim modelima kretanja tela u Sunčevom sistemu koji su u to doba bili rasprostranjeni i koje je u 2. veku nove ere sistematizovao Klaudije Ptolomej. Prema geocentričnim modelima, planete su se kretale oko Zemlje po kružnim putanjama, ali su na tim krugovima opisivale i male kružnice, takozvane epicikle (drugačije se njihovo kretanje na nebu nije moglo objasniti).

Mehanizam poput Antikitere mogao je precizno da reprodukuje kretanje Sunca i Meseca na osnovu epicikličnog modela koji je razvio Hiparh, dok su kretanja Merkura i Venere mogla biti zasnovana na modelu Apolonija iz Pergama.

Reč je o vrlo praktičnim znanjima Antike koja su, po svemu sudeći, izgubljena u nekom trenutku poznije istorije, tokom “mračnog” srednjeg veka. Zato Antikitera, ako i nije “dokaz” mističnih susreta antičkih ljudi sa naprednom civilizacijom, jeste pokazatelj kako znanje jedne epohe može lako da iščezne i potone tako duboko da bude otkriveno milenijumima kasnije.

Fotografija prikazuje fragment A, jedan od delova Antikitera mehanizma, koji se pod rednim brojem 15987 čuva u Nacionalnom arehološkom muzeju u Atini.

—–

Tekst: Slobodan Bubnjević

Foto: Depositphoto/Ale_Mi