DA LI JE CRISPR NAJVEĆE OTKRIĆE DANAŠNJICE?
U poslednjih nekoliko dana, kao uostalom i svako malo tokom prethodnih par godina, u medijima možete videti kako je došlo do nove upotrebe takozvane CRISPR tehnologije, a vesti nagoveštavaju prodore u lečenju raka, nove mogućnosti u borbi protiv naslednih bolesti, ali i dramatične etičke dileme. Šta je, zapravo, CRISPR?
Reč je o novoj genetičkoj tehnologiji koja se intenzivno istražuje samo deset godina, ali je toliko uspešna i toliko u fokusu naučnika da je već došlo dotle da se primenjuje na ljudima. Ako CRISPR i nije najveće, ono je gotovo sigurno najisplativije otkriće našeg doba. Da nije tako, ne bi se već nekoliko godina vodila žestoka međunarodna pravna bitka između kompanija poteklih sa Univerziteta Berkli i Instituta Broud oko prvenstva otkrića i patentnih prava koja već sada vrede miljarde dolara.
CRISPR je gotovo slučajno otkriven odbrambeni mehanizam kojim se bakterije štite od virusa i koji im omogućuje da sa lakoćom pronađu bakteriofage, odnosno viruse koji su se ugnezdili u njenoj, prokariotskoj DNK. To je imuni sistem koji efikasno iseca uljeza iz DNK lanca. Za to se, kao svojevrsne “makaze”, koriste proteini asocirani uz CRISPR koji se nazivaju CAS (naziv nastao spajanjem dve skraćenice u jednu novu).
Kad je 2005. postalo jasno da je do tada opskurni CRISPR kojim su se bavili samo zaljubljenici u bakteriofage zapravo tako moćan, bilo je samo pitanje vremena kad će istraživači shvatiti da se uz njegovu pomoć mogu isecati i delovi genetičke informacije koji nisu virusi ili plazmidi i da se to može primeniti i kod daleko složenijih organizama nego što su bakterije. Tako je 2012. godine nastala tehnologija nazvana CRISPR/CAS9 po proteinu koji se koristi za isecanje.
“Nikada ranije se nismo tako igrali evolucijom” piše naučni novinar Nikola Zdravković u velikom tematu “Iza genetičkog zida” koji otvara upravo objavljeni, deveti broj časopisa #Elementi. Temat se bavi uzbudljivom, detektivskom pričom o nastanku i razvoju CRISPR tehnologije, a ilustrovao ga je Marko Purać čiji se crtež nalazi i na naslovnoj strani (na slici).
Inače, sam pojam CRISPR odnosi se na palindromske nizove, odnosno delove DNK koji se jednako čitaju sa obe strane, kao što je na primer rečenica Ana voli Milovana. Takvi palindromi su samo oznake između kojih se u bakterijskoj DNK nalaze takozvani spejseri. Oni nastaju nakon što bakterija preživi napad nekog virusa, a onda sačuva informaciju o njemu kako bi se u sledećim generacijama mogla od njega braniti.
Budući da CRISPR iseca tačno ono što se nalazi između dva palindroma, i nema način da dodatno proveri šta je to, naučnici pomoću njega mogu da iseku i zamene bilo koji deo DNK. I tako preoblikuju razne užasne bolesti, ali i ljudski DNK i ceo tok evolucije.
[S.B.]