ISTORIJA POHLEPE

(Reprint*) Pogledajte u gorke plodove pohlepe. U simpatičnom avanturističkom romanu “Blago Sijera Madre” iz 1927. misterioznog nemačkog autora B. Travena, tri Amerikanca kreću u avanturu kako bi se u Meksiku domogli zlata i naravno, obogatili se. Fotografija prikazuje kadar iz istoimenog holivudskog filma sa Hemfri Bogartom koji će dve decenije kasnije dosledno prikazati Travenovu priču o pohlepi. Nakon svih uzajamnih sukoba i rastuće mržnje, Travenovi junaci bivaju napadnuti od skitnica koji im otimaju zlatni prah, ali ne znajući njegovu vrednost, prosipaju ga naokolo.

Pohlepa nesumnjivo ima moć da razori živote običnih ljudi, ali grešite ako mislite da povremeno nije bila generator razvoja društva, čak i kada je pogađala čitave nacije, grupe ili društvene slojeve.

“Grabili su što bi im dopalo šaka, sve do čega se moglo doći. To je prosto bila pljačka bez nasilja, teže ubistvo u većim razmerama, a ljudi su slepo srljali u smrt kao što i treba da bude sa onima koji dirnu tamu”, piše englesko-poljski romanopisac Džozef Konrad.

U kultnom romanu „Srce tame“ Konrad je, inspirisan u njegovo doba aktuelnom belgijskom aferom u Kongu, stvorio ep o Kurtcu i pohlepi belog čoveka, koja će doživeti tako mnogo citata. Retko se pak pominje da je otvarajući roman Marlouvom pričom o Rimljanima koji dolaze u Britaniju i koja je paralela crnom Kongu, Konrad govori o pohlepi ne samo kao uništitelju već i kao sili koja donosi civilizaciju u varvarsku zemlju.

Pohlepa je, ne samo u literaturi, nego i u mnogim stručnim radovima, zaista shvaćena kao važan element poretka – grozan ljudski porok i jedna od najnižih ljudskih slabosti koja u krajnjem ishodu može da pomera svet napred. Nakon Napoleonovih ratova, onda kad su revolucionarni, odnosno ratovi protiv pohlepe viših klasa protutnjali svetom, pohlepa pokreće kapitalizam, raspaljuje peći industrijalizacije, dok bankarstvo dobija svoju stvarnu moć, postajući finansijski pogon civilizacije.

Bankarstvo se inače menja od 14. veka kad velike italijanske, hrišćanske porodice, poput Medičijevih, osnivaju svoje banke i zgrću čudovišno bogatstvo. Vremenom, u Evropi počinje da se trguje dugovima, a holandske banke finansiraju prekomorske ekspedicije koje evropsku pohlepu šire na nove kontinente.

Kolumbo, a kasnije i brojni drugi moreplovci, u prekomorske zemlje odlaze gonjeni pohlepom svojih kraljeva, a potom i kompanija kao što je zloglasna i svemoćna East Indies Company. Ishod je poznat – zatečene civilizacije bivaju isisane finansijski i vojno. Ekstremno oktrutna završnica ovog procesa odigrava se tokom i krajem 19. veka, u novim kolonijama, sa Kongom u srcu tame.

Međutim, pohlepa odnosi žrtve i na drugoj strani, u velikim društvenim promenama koje prethode novom svetu. Opterećen smrću, sve više prožet strahom, čovek srednjeg veka vidi opasnost u čitavim grupama, a jedna od njih su svakako i oni koji su pohlepni. Sa tim se menja odnos prema pohlepi, a otpor prema njoj postaje značajna društvena sila.

Tradicionalno, prve žrtve jedne takve hajke na pohlepu su templari, kao prvi pravi bankari nakon Starog Rima. U petak 13. oktobra 1307. godine, francuski kralj Filip će, u želji da se obračuna sa templarima kao finansijskom silom, a pod izgovorom različitih grehova, a posebno pohlepe, uhapsiti, a potom surovo kazniti templare spaljivanjem na lomači.

Red će biti ukinut, mada će razne tradicije i mitovi dugo potom opstati, uključujući i onaj o petku trinaestom. Stihijski progon Jevreja širom Evrope uskoro će poprimiti elemente ovog progona, a pogromi će dobiti novi povod – pohlepu koja više nije lična, nego kolektivna, pohlepa sa grupnim predznakom.

Getoizirani i sa pravom boravišta u slobodnim gradovima, jevrejski bankari poput Šekspirovog Šajloka, prevrtljivog i škrtog, iz drame Mletački trgovac postaju simbol prezrenja i navodni glavni razlog teškog života sitne vlastele i prve buržoazije. U 17. i 18. veku u svim evropskim centrima pojaviće se takozvani Hofjuden, dvorski Jevreji, koji pozajmljuju novac vlasteli, dok sa uspešnošću njihovih poslova raste antisemitizam, koji se izgovara upravo grehom pohlepe. To će na kraju poslužiti i kao jedno od čudovišnih opravdanja za Hitlerov holokaust – obračun sa jevrejskom pohlepom.

Simboli pohlepe se polako menjaju kroz vekove, ali snaga mržnje prema njima nijkad nije zanemarljiva. U drugačijem scenariju, ali sa istom epizodnom ulogom – pohlepom, obračun sa raskalašnošću crkve i Prvog staleža dovodi do pozitivnog preokreta – buržoaske revolucije u Francuskoj, samo jednu deceniju nakon što američke kolonije kreću u rat protiv pohlepnog britanskog kralja Džordža.

U uslovima prve industrijalizacije, kada društvena raslojenost i nepravda nikad nije bila veća u Evropi, pohlepa ponovo postaje lična. Simbol pohlepe se rađa kao Dikensov Ibinizer Skrudž, škrti starac koji u “Božićnoj priči” sreće tri božićna duha koji mu pokazuju kako vodi pogrešan život, nasuprot radosti koju osećaju oni koji nisu ovisni o novcu.

Njegov je lik bizaran, ali tragičan jednako kao istorijski preuranjeni Molijerov tvrdica Harpagon, Sterijin Kir Janja ili Gospođica iz istoimenog beogradskog romana Ive Andrića. Ovi junaci koji u novcu vide jedini smisao, daju sliku onoga što škrtost i pohlepa predstavljaju za čoveka 19. i ranog 20. veka – bolest zavisnosti o novcu.

Moćne porodice ovog doba, kao što su Rotšildi u Evropi i preduzimači kao Dž. P. Morgan u Americi poseduju finansijske imperije koje grade pruge, industrijalizuju gradove i donose nove tehnologije, uporedo stvarajući i veliki socijalni jaz između društvenih klasa.

Uskoro to opet postaje ključno političko pitanje, koje će se kroz splet malih evropskih revolucija i buna u dugom XIX veku, okončati u 1917. godini, tokom hladnog novembra ispred Zimskog dvorca u Petrogradu. Nova revolucija donosi novu ideju – društveni sistem sasvim lišen pohlepe. No, u bizarnom preokretu, u pokušaju da se on uspostavi, nastaju novi totalitarni sistemi.

Tekst: Slobodan Bubnjević

Foto: Kadar iz filma The Treasure of the Sierra Madre (1948)

—–

*Po motivima istoimenog eseja od istog autora, koji je objavljen u listu Vreme