KAKO SU SLOVENI IZAŠLI SA MARGINE ISTORIJE?
Još od sredine 6. veka, njihove horde plave sever. Čini se da je reč o još jednoj od varvarskih najezdi koje su došle na obod rimskog sveta – potisnuta Hunima, sa istoka stiže ljudska bujica – ujedinjena bez države, “neistorijska” masa Avara i Slovena. No, pred njima je nepremostiva prepreka – Dunav i snažno utvrđena vizantijska granica.
Kako su Sloveni uopšte izašli na istorijsku scenu i za razliku od drugih varvara, tako masovno prodrli i zadržali se trajno u samom središtu Sredozemlja?
Glavni razlog leži u tome što malo ko u to doba u Slovenima vidi veliku pretnju i jedva da iko može da pretpostavi kakve će biti posledice njihovog dolaska. Pritom, Balkan još uvek predstavlja jednu od glavnih pozornica evropske istorije, kao što je bio tokom čitavog prethodnog milenijuma dok su na njemu rasle grčka, helenistička, a potom i delom rimska civilizacija.
U ovo doba, krajem 6. i početkom 7. veka, Zapadno Rimsko carstvo se odavno raspalo na gotska i franačka kraljevstva, ali na Istoku je ojačana Vizantija kojoj je Justinijan pola veka ranije povratio i brojne posede na Zapadu. Justinijan je ojačao i sistem utvrda uz Dunav, drevni rimski Limes, koji štiti Vizantiju od navale varvara kao što su Sloveni i sudbine koja je prethodno zadesila Rim.
Sve oči su stoga uprte na istok, na poslednji antički rat, sukob Vizantije sa Persijom. U prestonici, Carigradu, najvećem gradu Evrope, vode se hristološke i političke borbe. Na Slovene malo ko zaista obraća pažnju.
O tome svedoče i tadašnje beleške o Slovenima koje su u istorijskim izvorima sasvim sporadične. Često tako biva sa hronikama da se, opterećene svakodnevnom politikom, samo uzgredno osvrću na ono što će potom biti glavni istorijski procesi. Na primer, arapski hroničari će pola milenijuma kasnije jedva zabeležiti da su u Levantu počeli krstaški ratovi, mada se njihove posledice protežu sve do danas.
Istorija za Vizantiju, međutim, zaista kreće drugim tokom po dolasku Slovena na Balkan. ”Od velikih spoljnopolitičkih događaja ranovizantijskog doba nijedan nije imao ni približno toliki značaj za Vizantijsko carstvo kao prodiranje Slovena na Balkan”, piše slavni Grigorije Ostrogorski (1902-1976), jedan od osnivača vizantologije u Srbiji i jedan od globalno najuticajnijih vizantologa prethodnog veka.
Redak među savremenicima koji je na ovaj način svestan značaja najezde Slovena je niko drugi do vizantijski car, Justinijanov naslednik, šezdesetogodišnji imperator avgustus cezar Flavije Mavrikije Tiberije. Usamljen u tome što u dolasku Slovena vidi najveću pretnju epohe, Mavrikije je Aziju privremeno umirio bez rata i onda je na granici na Dunavu 592. godine poveo rat sa Avarima i Slovenima koji će trajati deset godina.
Čini se da će to biti dovoljno i da Sloveni nikada neće ni ući u istoriju, odnosno da će ostati na marginama vizantijskih hronika. U međuvremenu, jedan ispad u Valahiju okončava se vojnim uspehom za Mavrikija – slovenska plemena doživljavaju težak poraz, ali vesti o tome ne izazivaju uzbuđenje u Carigradu.
I onda se 602. godine događa neverovatan preokret. Zbog zahteva da gone Slovene i prezime sa druge strane Limesa, dunavske legije podižu pobunu protiv Mavrikija i obaraju cara. Nakon što ih u tome podrži Carigrad, na njegovo mesto dolazi Foka koji će vladati sve dok ga deceniju kasnije ne bude oborio Iraklije koji će postati jedan od najznačajnijih vizantijskih careva.
No, Foka, uzdignut vojničkom samovoljom i stavom da su Sloveni samo Mavrikijeva briga, odlučuje da sasvim napusti granicu na Limesu. Po prvi put za hiljadu godina, Foka ostavlja granicu na Dunavu nebranjenu čitavu jednu deceniju. I upravo, u tom će periodu, silna masa Slovena preći reku i kao lavina naseliti čitav Balkan.
Slovenska plemena zauzimaju bogata područja, pljačkaju naselja i uništavaju rimske gradove. Grčko i rimsko će se stanovništvo sasvim povući u priobalje, u utvrđene gradove i na ostrva. Tako, punih nekoliko decenija, Avari i Sloveni haraju Balkanom, opsedaju Solun, a potom i sam Carigrad. Balkan stoga dobija i novo ime – Sklavinija.
Među pristiglim južnoslovenskim plemenima, kako će kasnije zabeležiti Konstantin Porfirogenit, nalaze se i plemena Srba i Hrvata. No, ona dolaze nešto kasnije, nezavisno od bujice koju predvode Avari. Ovo se zbiva u doba cara Iraklija sa kojim Srbi, u šta gotovo nema sumnje, stupaju u saveznički odnos. Inače, Iraklije će obnoviti granicu, umiriti slovenska plemena, pa čak odbiti i više opsada, ali Balkan će trajno promeniti svoj lik.
”Svi ostali varvarski upadi koje je Carstvo tada doživelo imali su prolazan karakter. Sloveni su, naprotiv, ostali na Balkanu za sva vremena i postali jedan od najvažnijih faktora vizantijske istorije”, navodi Ostrogorski u ”Istoriji Vizantije”. Njihov dolazak, što je važno reći, nije samo okončao antičku epohu, nego je i produžio život same Vizantije. Novo stanovništvo predstavljaće biološku bazu budućeg carstva.
No, sve do njihovog pokrštavanja u narednim vekovima, Sloveni na Balkanu čine novu, nalik na klin, nepremostivu pagansku barijeru između hrišćanskog Istoka i hrišćanskog Zapada. Ona je i religiozna i kulturna i jezička, jer označava i kraj dominacije latinskog jezika u Ervopi. Često se kaže kako su Južni Sloveni na Balkanu na razmeđu, granici Istoka i Zapada, ali se zaboravlja da su ovu granicu delimično – sami napravili.
—
Tekst: Slobodan Bubnjević
Ilustracija: Ulje na platnu “Tegljači barži na Volgi”, Ilja Rjepin, 1870-73, Državni ruski muzej, Sankt-Petersburg