MESTO ZVANO VRAČAR

(Iz istorije) Nad Beogradom se danas izdiže 82 metra visok Hram Svetog Save, jedan od najvećih pravoslavnih hramova na svetu, prepoznatljiv simbol prestonice Srbije i spomenik nacionalne kulture čija je izgradnja, uz puno obrta i debate, trajala duže od jednog veka. No, možda niste znali da je hram, izgrađen na Vračaru da bi obeležio mesto spaljivanja moštiju Svetog Save, sticajem zanimljivih okolnosti podignut na – pogrešnom mestu.

Naime, hram je izgrađen u čast Svetog Save, prvog srpskog književnika, svetitelja i rodonačelnika srpske crkve, a lokaciju na današnjem Vračaru 1895. izabralo je Društvo za podizanje hrama Svetog Save uvereno kako je tadašnji Vračar isto ono brdo na kome je 1594. godine Sinan paša spalio njegove mošti. Međutim, ispostavlja se da mesto koje se zvalo Vračar u 16. veku nije današnji Vračarski plato, nego brdo koje se nalazilo 1,3 kilometara dalje.

Šta se zapravo dogodilo? O samom spaljivanju moštiju ima puno tragova i priča o tom ružnom događaju je dobro poznata. Istorijske prilike bile su mračne. U 16. veku, nakon pada Mađarske, ne samo Srbija, nego se i Banat nalazio u sastavu Osmanlijskog carstva – Smederevo je bilo palo u prethodnom veku, a 1521. godine Turci su konačno osvojili i Beograd, pa je ovo bio zenit perioda koji se nepravilno naziva “petovekovnim” ropstvom pod Turcima.

U to vreme, sedam decenija nakon pada Beograda, u jednom od brojnih sukoba tokom takozvanog Dugog rata između Habsburga i Osmanlija, izbio je ustanak Srba u tada turskom Banatu. Ustanici su na svojim zastavama nosili lik Svetog Save, a u Carigradu se tragalo za načinom kojim bi se slomio duh ustanika, što je palo u zadatak nemilosrdnog sultanovog izaslanika Sinan paše.

Shvatajući ponešto o simboličkom značaju drevnog srpskog kaluđera kao rodonačelnika nacionalne kulture, Sinan paša odlučuje da spali njegove mošti i to na takvom mestu da se lomača mogla videti nadaleko, sa one strane Dunava, u Banatu, ali da bude naočigled i raji oko Beogradske tvrđave. Mošti Svetog Save su se u to doba nalazile u manastiru Mileševu, gde su pohranjene još u 13. veku, godinu dana posle smrti prvog srpskog arhiepiskopa. Odavde ih Sinan paša prenosi za Beograd.

Dolazeći Carigradskim drumom do Stambol kapije kojom se ulazilo u grad (a koja je na mestu današnjeg Trga republike), Sinan paša je prolazio kroz slabo nastanjenu zaleđinu grada i morao je primetiti brdo koje se nazivalo Vračar. Naime, na ovom brdašcetu iznad Beograda često su boravile lutajuće ciganske čerge, od čega je, zbog vračanja i proricanja, potekao i naziv.

Vidljivo sa svih strana, bilo je to, svakako, idealno mesto za lomaču kakvu je paša tražio. Sa druge strane Carigradskog druma, niže ka Savi, prostire se u to doba neprohodna šuma, šiblje i močvarno zemljište. Gledano ka severu, sa brda se, preko današnje paliluske padine, pruža pogled na Dunav. Ispod je kamenolom koji će Turci nazvati Tašmajdan. Zidine tvrđave koju su Turci nazivali Dar Ul Džihad, mesto svetog rata, udaljene su vazdušnom linijom 915 metara. Ne dvoumeći se, Sinan paša ovde spaljuje Svetog Savu 27. aprila 1594, a kako još Rajić beleži u svojoj istoriji, njegov prah se razvejava dva dana kasnije.

Gde je ta lokacija danas? Sve do početka 19. veka, dok se topografija okoline Beograda nije dramatično menjala, bilo je jasno vidljivo koje brdo predstavlja Vračar i gde su mošti morale biti spaljene. Prema više svedočenja, zabeleženih tokom 19. veka, na tom mestu koje je nazivano i Čupino brdo dugo je stajao krst gde su povremeno održavane liturgije, a narod se okupljao raznim povodima. Zbog toga, sa sticanjem nezavisnosti 1830, knez Miloš baš na ovom mestu javno čita turski Hatišerif, a zatim 1833. podiže i drvenu crkvu.

Međutim, politički promišljeno, ali bez svesti da će time mesto spaljivanja pasti u zaborav, knez se oglušuje o tradiciju. Naime, crkvu koja je bila na očigled turske vojske u tvrđavi ne posvećuje Svetom Savi koji provocira Turke, već Svetom Marku, slavi seljaka koje knez u svojim neprekidnim reorganizacijama preseljava sa savske obale. Crkva koju Miloš podiže tokom narednog veka više puta biva iznova građena, a njen se položaj, po više zabeleženih izvora, pomera za oko tridesetak metara od lokacije Sinan pašine lomače.

Crkva Svetog Marka, u međuvremenu, živi svoj život – u njoj se sahranjuju Obrenovići, biva bombardovana uoči Austro-Ugarske okupacije, 1940. se obnavlja kao replika Gračanice i podiže po u tadašnjoj javnosti napadanom projektu braće Krstić, da bi bila oštećena već u bombradovanju 1941. i potom obnovljena 1948. godine. Danas predstavlja jednu od najlepših beogradskih građevina.

U međuvremenu, Beograd se širi daleko od Stambol kapije. Oko Crkve Svetog Marka, na takozvanom Čupinom brdu, u 19. veku narasta groblje, koje se u 20. veku izmešta na današnje Novo groblje, a na njegovom mestu ostaje današnji park Tašmajdan.

U okolini su odavno prosečene ulice, teren na kome grad živi i buja je renivelisan i ujednačen. Ceo kvart se naziva Vračar i kako grad raste, ova administrativna zona se pomera južno od nekadašnjeg Carigradskog druma koji se dosta dobro poklapa sa Bulevarom kralja Aleksandra. Stari Beograd plaća cenu prerastanja u metropolu – već krajem 19. veka, Vračar je prevelika kategorija i sasvim je nejasno gde je tačno mesto na kome je Sinan paša spalio mošti.

U to doba nije bilo ozbiljnijih istraživanja koja bi precizno ustanovila tačnu lokaciju spaljivanja moštiju. Najopsežniji rad na ovu temu objavio je tek 1961. godine istoričar Vojin Puljević koji je izneo dvanaest dokaza da je Vračar na pogrešnom mestu. No, nekoliko istoričara amatera pokušavalo je u 19. veku da odgonetne tajnu, a najdalje je otišao izvesni knjižar Gliša Vozarević koji podiže crveni kameni krst na potencijalnoj, ali pogrešnoj lokaciji. Zbog toga se ova lokacija, kao i ceo jedan deo Beograda, danas nazivaju Crveni krst.

Uviđajući da je to mesto pogrešno, Društvo za podizanje hrama bira drugu lokaciju, ali na pogrešnoj strani – u to doba jedini slobodan prostor koji liči na brdo, a na teritoriji je administrativne celine koja se naziva Vračar, nalazio se na prostoru kod Zvezdarnice i današnjeg Karađorđevog parka. Ovde 1895. počinje avantura podizanja hrama, koji će se od 1935. graditi po projektu Aleksandra Deroka i Bogdana Nestorovića, uz brojne izmene, prekide, inicijative i diskusije.

Uporedo sa tolikim upinjanjem da se podigne divovski vračarski hram, prava lokacija na Tašmajdanu na kojoj je Sinan paša spalio mošti Rastka Nemanjića ostala je sasvim neobeležena. Na mestu gde su, po svemu sudeći, zaista spaljene mošti, neposredno uz Crkvu Svetog Marka na Tašmajdanu, dugo je stajala samo kafana “Šansa”.

Možda vas to uznemirava, ali pogrešna lokacija hrama ne mora se tumačiti kao loš ishod. Hram Svetog Save se zatekao u dobrom društvu, pored njega je Narodna biblioteka Srbije, a kupola mu je vidljiva gotovo duž celog pravca Slavija-Kalemegdan. Njegova uzbudljiva istorija izgradnje sa stalnim prekidima i novim počecima, kao i priča o potrazi za lokacijom spaljivanja moštiju, obeležavaju grad čitavim nizom sasvim drugih toponima.

Uostalom, hram nije ništa manje zanimljiv zbog činjenice da je – kao najveći spomenik koji je Srbija izgradila – podignut na pogrešnoj lokaciji. Možda ga to i čini sasvim odgovarajućim simbolom.

—

Tekst: S. Bubnjević*

Foto: Depositphotos/Drmadra

—

*Po motivima istoimenog eseja, od istog autora, objavljenog na portalu “Male novine”