SEOBЕ

“Život u našoj naseobini prve godine bio je kao, na primer, život nesrećnih brodolomaca koje su morski talasi izbacili na pusto ostrvo, pa se tamo hranili zeljem, korenjem, ribama, pticama i zverkama koje ulove. Tako smo pali i mi na tu golu stepu, na zemljište na kome od stvorenja sveta niko nije živeo i gde se ni za kakav novac ništa nije moglo nabaviti. Kad je nekom nešto zatrebalo, morao je ići po nekoliko dana do mesta gde bi tu stvar po visokoj ceni najzad našao”, piše Simeon Piščević u svojim čuvenim Memoarima o životu srpskih doseljenika u Rusiju polovinom XVIII veka.

Sa jedne strane, ovo je Piščevićevo sviftovski precizno delo iz 1785. imalo ogroman uticaj na istoriju srpske književnosti, pre svega na nastanak Seoba Miloša Crnjanskog, ali je, sa druge, ostalo i jedino trajno obeležje koje je preživelo prvu i poslednju organizovanu seobu Srba na teritoriju Ruskog carstva.

Za razliku od čuvene Velike sobe iz 1690. godine, velikog pokreta srpskog stanovništva preko Dunava predvođenog patrijarhom Čarnojevićem i potonjeg postupnog naseljavanja južnih delova Austro-Ugarske, seobe u Rusiju su gotovo mitska priča iz srpske istorije. Mada im je Moskva (prikazana na slici Vaznjecova) često na umu, do tog cilja retko ko stiže.

Uz nekoliko drugih manje poznatih memoarskih i istorijskih izvora, danas praktično nema traga više desetina hiljada Srba koji su se na carski poziv od 1751. do 1753. naselili u oblasti na desnoj i levoj obali Dnjepra u Južnoj Rusiji da bi potom vrlo brzo izgubili povlašćeni položaj, identitet i na kraju krajeva slobodu, pretapajući se sa ruskim kmetstvom.

Sa prestankom daljeg priliva Srba iz Habsburške monarhije koji bi popunjavali ruske pukove, Katarina Velika je već 1764. na početku svoje vladavine i formalno ukinula takozvanu Novu Srbiju i pripojila je drugim gubernijama na jugu Rusije. Srpski oficiri koji su kao zapovednici pukova predvodili migraciju, poput Horvata i Ševića, ili su izgubili povlastice zbog afera sa proneverama novca ili su se pomešali sa ruskim plemstvom. Sve veći priliv ruskog stanovništva na jug je istisnuo i upotrebu srpskog jezika već u drugoj generaciji.

Međutim, izvesno je da Srbi u manjim grupama već tri veka emigriraju u Rusiju. No, ništa ni nalik Čarnojevićevoj seobi nikada nije krenulo put Rusije, pre svega zbog ogromne udaljenosti ovog slovenskog naroda koji Srbi smatraju svojom braćom. Kako smatra istoričar Aleksandar Forišković, “seobe Srba u Rusiju tokom XVIII veka teško da u istoriji srpskog naroda prevazilaze okvire usputnog zbivanja, onog što se obično obeležava kao sporedan događaj”.

Ako se izuzme ta jedna jedina veća seoba iz 1751. godine, Srbi mahom odlaze kao pojedinci, sa porodicama ili bez njih, ponekad u potrazi za boljim ekonomskim položajem, ponekad iz kulturnih, često iz političkih razloga, a najčešće iz vojnih, u potrazi za karijerom. No, uprkos tome, mogu se pratiti nekakvi tokovi takvih migracija.

Tradicija Srba vojnika u službi ruskih careva seže još u doba Petra Velikog, kada bokokotorski moreplovci pomažu osnivanje prve ruske flote. Tu se može pronaći izvesna paralela sa naseljavanjem Srba i njihovim vojničkim privilegijama na jugu Habzburške imperije. U ovom periodu, srpski vojnici najamnici, obučeni na tradiciji austrijskih ratova sa Turcima, za Ruse postaju značajni, kako za očuvanje granice tako i za velike ofanzive na Zapad.

Sa promenama političke i vojne situacije, krajem XVIII veka i početkom XIX veka, vojnike zamenjuju filozofi. U Rusiju sve češće odlaze Srbi obrazovani u Beču i Pešti, koji na ruskim univerzitetima pronalaze dobru priliku i šansu da ostvare uticaj koji nisu imali u Ugarskoj. Jedan od najpoznatijih primera je prvi srpski romanopisac i fizičar Atanasije Stojkovič, koji na samom početku XIX veka prihvata položaj na novoosnovanom Univerzitetu u Harkovu. Mada zbog loše naravi i prljavih afera u koje biva umešan gubi taj položaj, Stojkovič ostaje u Besarabiji, na jugu Rusije, gde sa statusom plemića nasleđuje veliko imanje.

Njegovu sudbinu dele mnogi učeni Srbi. Čak i Vuk Karadžić, mada ceo život provodi u Beču koji postaje važno kulturno središte za Srbe, prima rusku carsku penziju, a svog sina šalje u Rusiju na školovanje. No, njihovo prisustvo nije ni približno primetno kao u Ugarskoj, a identitet vrlo brzo iščezava. Emil Piko, pišući 1882. o Srbima u Ugarskoj, navodi kako je veliki broj Srba bio prisutan u Rusiji početkom XIX veka, ali da se on istopio vrlo brzo.

“Oni malo-pomalo izgube osobine svog jezika, znake sa kojih se razlikovahu svojim poreklom. Šafarik im 1842. u svom ‘slovenskom narodopisu’ još računa broj na 100.000 glava, ali im od toga vremena opadanje beše naprasno. Šnicler 1862. ne nalazi u Rusiji više od 1400 Srba, od kojih bar 1000 u jekaterinslavskoj guberniji. Srbi u Rusiji izgubivši svoju narodnost nisu prestali biti Sloveni, oni nisu učinili drugo što do li se pretopili u veliku rusku porodicu, sa kojom behu srodnici”, piše Piko.

(S.B./ Po motivima članka o seobama Srba od istog autora za list Vreme)

—–
Ilustracija: Apolinarij Vaznjecov, Crveni trg u Moskvi u XVII veku, ulje iz 1925. godine / Wikimedia