PLES SVETLEĆIH BIĆA

Autor: Danica Pavlović*

—

PRIČE IZ MEDIJSKE LABORATORIJE “Nauka kroz priče” predstavlja uzbudljivu seriju tekstova – 23 uzbudljive priče inspirisane naukom koje je pripremila nova generacija autora, polaznika “Medijske laboratorije“, škole naučnog novinarstva koja je realizovana na Institutu za fiziku. Pročitajte više!

Treća je noć nakon punog meseca, tačno 55 minuta od zalaska sunca, u plitkim uvalama oko Bermuda. Na površini vode počinju da se pojavljuju uski fluorescentno zeleni krugovi. Poput mini bljeskova nastanu i brzo nestaju u tamnim vodama Atlantskog okeana. Na drugom kraju sveta, na samoj obali Tasmanije, sa svakim udarom talasa, u vodi se rađaju milioni neonskih lampica, koje sijaju poput zvezda na noćnom nebu. U isto vreme, na kopnu, gusta šuma svetli iskričavim pahuljama, koje se sinhronizovano pale i gase, stvarajući magiju tropske noći.

Ne, ovo nije deo scenarija za nastavak naučno-fantastičnog filma “Avatar”, niti opis nestvarnog živog sveta sa Pandore. Ovo su stvarne pojave koje milionima godina postoje na planeti Zemlji i potiču od ovozemaljskih živih bića. Fascinantne svetlosne efekte produkuju različiti organizmi koristeći isti biohemijski mehanizam-bioluminiscenciju.
Sposobnost emitovanja svetlosti, kao rezultat jednostavne hemijske reakcije, evoluirala je, nezavisno, najmanje 50 puta, kod najrazličitijih životnih formi, od jednoćelijskih organizama do nekih gljiva, insekata i zastrašujućih stvorenja iz morskih dubina.

Bioluminsiscentne vrste poseduju posebne organe – fotofore, u kojima produkuju svetlost ili poseduju simbiotske svetleće bakterije. U ćelijama svetlećih organa (fotocitama) dolazi do hemijske reakcije, oksidacije proteina luciferina uz pomoć enzima luciferaze. Oksidovani luciferin oslobađa energiju u vidu plavičasto-zelene, žućkaste ili ređe crvene svetlosti. Ova visokoefikasna reakcija naziva se “hladnom” jer ne generiše toplotu već gotovo 100% energije biva pretvoreno u takozvanu hladnu svetlost. Biološka uloga luminiscencije je višestruka, pronalaženje polnog partnera, privlačenje plena, zastrašivanje ili zavaravanje predatora.

Svetlosni ples u vodama oko Bermuda predstavlja ritual parenja Bermudskog mnogočekinjastog svetlećeg crva Odontosyllis enopla. Ženke omalenog crva plivaju u krugovima, oslobađajući fluoresecentno zelenu supstancu duž tela. Mužjak stiže do centra kruga koji ženka pravi, proizvodi bljesak svetlosti nakon čega dolazi do ispuštanja i razmene polnih ćelija. Ovaj ritual odigrava se uvek u isto vreme – počinje druge i traje do pete noći nakon punog meseca, od 55-68. minuta od zalaska sunca.

Neonske vode oko Tasmanije, svoj čarobni sjaj duguju jedinkama “morske iskre”, Noctiluca scintillans. Jednoćelijski planktonski organizmi, pasivno lebdići, milionima godina obasjavaju Zemaljske obale mora. Svaki nagli pokret vode uznemirava ova sitna bića, koja kao odgovor proizvode ledeno plavu svetlost ne bi li zaplašili potencijalnog predatora.

Iako je dominatno prisutna u morskim ekosistemima, bioluminiscencija je karakteristična i za pojedine kopnene organizme. Magična iskričavost gustih šuma potiče od sigurno najpoznatije luminiscentne vrste, svica. Njegovi svetleći organi nalaze se na donjem delu stomaka, čije svetlucanje predstavlja ljubavni zov. Svaka vrsta određenim intenzitetom i dužinom trajanja svetlosti ispisuje jedinstveni kod, karakterističan za vrstu, koji jedinka suprotnog pola prepoznaje.

Pojedine tropske vrste, u stoti deo sekunde precizno, sinhronizuju svoje treptaje u velikim grupama, tako da se čitava šuma ujednačeno pali i gasi. U šumama pored Save i Dunava, u toplim letnjim večerima i stanovnici Beograda mogu uživati u svetlosnoj magiji ljubavne igre dve vrste svitaca, Lampyris noctiluca i Lampyris splendidula. Leteći lampinjoni su mužjaci Lampyris splendidula dok su ženke obe vrste svetleće, ali beskrilne.

—–

FOTO: Depositphotos/IanRedding

*Autorka je polaznica Medijske laboratorije, škole naučnog novinarstva koju je “Nauka kroz priče” organizovala u jesen 2018. godine na Institutu za fiziku u Beogradu.  Pročitajte Priče iz medijske laboratorije!