MARSOVCI IZ BUDIMPEŠTE

Ko su oni? Nobelovac i jedan od najvećih fizičara 20. veka, Eugen Vigner; matematičar, fizičar i pionir razvoja kompjutera, Džon fon Nojman; fizičar i tvorac hidrogenske bombe, Edvard Teler; fizičar i aeroinženjer po kome ime nosi granica svemira, Teodor fon Karman; fizičar i izumitelj lančane reakcije, Leo Szilard; kao i genijalni matematičari Đerđ Poja, Džon Kemeni, Pol Halmoš i Pol Erdeš.

Svi oni su – Mađari. I svi su pripadali neprevaziđenoj generaciji mađarskih naučnika, uglavnom jevrejskog porekla, koji su uoči i tokom Drugog svetskog rata pobegli od nacista, emigrirali u SAD i zajedno sa drugim izbeglim evropskim naučnicima dali presudno važne doprinose u matematici i fizici 20. veka.

S obzirom da su potekli iz jedne relativno male zemlje, da su govorili za Amerikance čudnim jezikom i da su bili „natprirodno“ inteligentni, američkim laboratorijama je tokom pedesetih godina 20. veka kružila šaljiva anegdota kako su mađarski istraživači u Ameriku došli sa Marsa.

Spisak mađarskih Marsovaca je mnogo duži i zapravo, obuhvata na desetine genijalnih naučnika koji su poreklom iz Mađarske i koji su, mada nisu svi otišli u Ameriku, dali doprinose u raznim oblastima nauke. Poreklo ove anegdote, prema knjizi mađarskog fizičara Đerđa Marksa „Marsovci“, vezuje se za slavni Fermijev paradoks.

Za jednim ručkom u nacionalnoj laboratoriji Los Alamos u SAD, 1950. godine, američki fizičar italijanskog porekla Enriko Fermi, nakon razgovora o vanzemaljcima sa grupom fizičara, postavio je čuveno pitanje „Gde su svi?“ Fermi je sasvim ozbiljno mislio na to kako broj svetova sa inteligentnim životom mora biti ogroman i ako oni čine samo minijaturan procenat galaksije sa oko 300 milijardi zvezda, ali – mi nismo videli nijedan. Odgovarajući kasnije na Fermijevo pitanje, Leo Szilard se našalio: „Tu su, među nama, ali sebe zovu – Mađari“.

To je podstaklo širenje priče o Marsovcima, a šala se kasnije razvila u čitavu priču kako je u Budimpešti dvadesetih godina sleteo brod sa Marsa koji je na Zemlju doveo grupu superinteligentnih naučnika. Kako god, priča o Marsovcima jeste stari, samo uslovno duhovit naučni vic, ali predstavlja i simpatično podsećanje na izuzetan doprinos koji je Mađarska dala fizici, hemiji, medicini i matematici u prethodnom veku.

Mada se u Srbiji često i ne bez razloga hvalimo uspesima domaćih naučnika, nažalost, relativno je nepoznato kako je naš severni sused tokom prethodnih sto godina bio prava „naučna supersila“. Mada su nacija od samo 10 miliona stanovnika, Mađari su osvojili neverovatnih 13 Nobelovih nagrada, od kojih su četiri dodeljene za hemiju, tri za fiziku, tri za medicinu, jedna za ekonomiju i jedna za književnost.

Zasluge što je Mađarska takav rasadnik naučnika svetskog značaja bar jednim delom pripadaju mađarskom obrazovnom sistemu sa kraja 19. veka i početkom 20. veka, što je okvir u kome su se školovali i neki naši istraživači tog doba. Edvard Teler, Eugen Vigner i Džon fon Nojman su, zapravo, završili istu Fasori luteransku gimnaziju u Budimpešti, a poslednja dva su čak imala istog nastavnika matematike – legendarnog budimpeštanskog profesora Lasla Raca.

Fotografija prikazuje Lančani most u Budimpešti, pored koga se, na peštanskoj strani, nalazi mađarska Akademija nauka, čiji su brojni članovi svrstani u “Marsovce”. Kad je reč o njima, u jednoj biografiji Džona fon Nojmana postoji priča i o inicijalima Edvarda Telera – E.T. – koje je on koristio kao svoj potpis. Navodno, kad su mu rekli za Fermijevo pitanje, Teler je zabrinuto odmahnuo glavom i rekao „Mora da je fon Karman progovorio”.

—–

Tekst: Slobodan Bubnjević

Foto: Depositphoto/Amoklv