VIDEO: 60 GODINA INSTITUTA ZA FIZIKU

(Uz godišnjicu*) Institut za fiziku u Beogradu osnovan je u maju 1961. godine, vek i po nakon što je objavljena prva srpska knjiga o fizici kao istraživanju prirode. To je bila trotomna Fisika Atanasija Stojkoviča (1773—1832), prvog srpskog fizičara i romanopisca, čije je izdavanje na slavenosrpskom jeziku počelo 1801. u Budimu da bi se prodavalo prenumerantima u južnoj Ugarskoj.

Potraga za korenima Instituta, međutim, ne seže tako daleko u prošlost. Mada pionirski, Stojkovičev prosvetiteljski rad na uvođenju fizike među Srbe ne može se shvatiti kao istorijski temelj na kome će u XX veku biti podignut Institut za fiziku. Ova prirodna nauka se, zapravo, tokom narednih vek i po u Srbiji razvijala znatno sporije nego neke druge naučne oblasti.

Istinsko buđenje fizike se događa nakon Drugog svetskog rata. Uporedo sa bujanjem ove nauke u celom svetu, u socijalističkoj Jugoslaviji ona počinje da se razvija neuporedivo brže od drugih oblasti. Fizika je i simbolično — jugoslovenska ideja. U toku dramatičnih društvenih promena kreatori novog posleratnog poretka videće u fizici jedan od motora progresa, obnove i vere u tehnološki napredak.

Prelomni događaj koji je podstakao takav razvoj fizike bila je odluka Josipa Broza Tita i njegovih najbližih saradnika da u selu Vinča, na Dunavu, kod Beograda, 1948. osnuju Institut za nuklearna istraživanja. Ova ustanova, koja od 1953. nosi naziv „Boris Kidrič“, osnovana je kao savezna, svejugoslovenska institucija za istraživanja atomskog jezgra.

Nuklearna istraživanja u Vinči počinju pedesetih godina in medias res — ona nisu posledica dotadašnjeg postupnog razvoja nauke, već se, politički podstaknuta, formiraju oko nekolicine pionira, među kojima je i fiziko-hemičar Pavle Savić, jedan od najznačajnijih naučnika jugoslovenske ere. No, nakon prvog poleta i osnivanja prvih eksperimentalnih laboratorija, postaje jasno da je nemoguće razvijati nuklearnu fiziku bez intenzivnijeg razvoja istraživanja u drugim oblastima.

U međuvremenu, odvija se i jedan drugi proces — određeni broj saveznih ustanova i poslova se nakon pedesetih godina spušta na republički nivo. Uz Institut u Vinči sve značajniji naučni centri postaju Institut Jožef Stefan u Sloveniji i Institut Ruđer Bošković u Hrvatskoj, pa se veliki broj istraživača iz Vinče vraća u svoje republike. U Srbiji jačaju republičke naučne ustanove koje su osnovane u prethodnoj deceniji.

Tako, vremenom, jugoslovenska nauka postaje republička stvar. Dana 6. maja 1961. stupa na snagu odluka republičkih vlasti u Srbiji o istovremenom osnivanju čak devet novih naučnih ustanova: Instituta za ekonomiku industrije, Instituta za ekonomska istraživanja, Instituta za psihologiju, Instituta za kukuruz, Zavoda za strna žita, Zavoda za krmno bilje, Zavoda za vinogradarstvo i vinarstvo i Instituta za hemijska, tehnološka i metalurška istraživanja.

Uz njih, istovremeno, nastaje i Institut za fiziku u Beogradu. Nakon dvogodišnjih diskusija među univerzitetskim radnicima, Izvršno veće Narodne skupštine Narodne Republike Srbije donosi Uredbu o osnivanju Instituta, koja, takođe, stupa na snagu 6. maja 1961. godine.

Godina osnivanja Instituta neće biti značajna samo za razvoj nauke u Srbiji. Te 1961. godine, Ivo Andrić dobija Nobelovu nagradu za književnost. U Beogradu se održava prva konferencija nesvrstanih zemalja, a sovjetski kosmonaut Jurij Gagarin poleće u svemir. Ujutru 12. aprila, nakon 108 minuta leta kroz orbitu brodom Vostok 1, Gagarin padobranom sleće na teritoriju Sovjetskog Saveza. Počinje kosmička era, novo doba u kom će nauka ubrzano menjati svakodnevni život.

S.B./M.Đ.

——

*Iz monografije „Izgradnja jedne institucije – 50 godina Instituta za fiziku“ od istih autora