SEDAM SAZNANJA 21. VEKA

(Reprint*) Koliko smo postali pametniji u ovom veku? I dok se primičemo poslednjoj godini druge decenije 21. veka, razmišljamo koja su naučna saznanja iz ovog veka već ostavila veliki trag. Na osnovu toga predstavljamo listu “Nauke kroz priče” od sedam ključnih otkrića koje nam je nauka donela tokom ovog veka.

Uz opasku da je mnogo toga što utiče na naše živote i od ranije bilo poznato, ovde se nismo osvrtali na brojne tehnološke prodore ovog veka zasnovane na znanjima prethodnih, kao i na to da sedam miliona današnjih naučnika iz godine u godinu objavljuje milione radova čiji pravi efekti će biti poznati tek u “budućnosti”.

Svet je svakako bitno drugačiji od onog u kom smo živeli pre 2001. godine, kad pre epohe društvenih mreža, američki predsednik nije neprekidno tvitovao, u bioskopima se nisu nosile 3D naočare i počinjao je vek najavljivan (kao svi prethodni) kao “vek budućnosti”.

Promenama su, naravno, doprineli raznovrsni istorijski procesi, stari i nikad rešeni kolonijalni izazovi, globalizacija i nezaustavljivo uvećanje populacije, ali i nepredvidljive posledice novih tehnologija kao što su razvoj interneta, mobilne telefonije i upotreba novih materijala. Ali, i nova saznanja.

Kako bismo vas podstakli da razmislite o tome, sačinili smo sledeću listu:

1. UPOZNAJEMO LJUDSKI GENOM
Na samom početku 21. veka, 2001. godine, objavljeni su rezultati složenog projekta dešifrovanja ljudskog genoma, raznovrsne kompanije su istovremeno ušle u patentnu trku kako bi preuzele primat u genetičkoj tehnologiji, a počela su se javljati i čudesa poput prvog sintetičkog genoma (bakterije) napravljenog 2010. godine. Uz matične ćelije i nanotehnologije, razumevanje genetike od tada dramatično menja medicinu, a posledice upoznavanja genoma sežu i mnogo dalje, u sve oblasti nauke.

2. GRAVITACIONI TALASI POSTOJE
Spektakularan rezultat LIGO eksperimenta potvrdio je 2016. godine postojanje gravitacionih talasa koje ranije niko nije mogao da snimi, a koje je Ajnštajn predvideo svojom Opštom teorijom relativnosti. Pomoću dva LIGO instrumenta 2016. godine ulovljeni su gravitacioni talasi nastali sudarom dve crne rupe, čime je nastala nova, gravitaciona radio-astronomija.

3. CRISPR MOŽE DA ZAMENI SVAKI GEN
Reč je o novoj i izuzetno moćnoj tehnologiji koja se intenzivno istražuje od 2005. godine – CRISPR je gotovo slučajno otkriven odbrambeni mehanizam kojim se bakterije štite od virusa i koji im omogućuje da uz pomoć proteina nazvanih CAS, koji rade kao svojevrsne “makaze”, efikasno iseku uljeza, kao što su bakteriofage, iz svog DNK lanca. Istraživači su brzo shvatili da se uz njegovu pomoć mogu isecati i delovi genetičke informacije koji nisu virusi, da se tako sa lakoćom može zameniti bilo koji gen i da se to može primeniti i kod ljudi. Tako je 2012. godine nastala tehnologija nazvana CRISPR/CAS9.

4. NEANDERTALCI U NAMA
Obilje istraživanja razotkrilo je mnogo toga novog o životu neandertalaca koji su bili bitno inteligentniji nego što se mislilo. Otkrivene su u ovom veku i druge, nove vrste našeg roda Homo, a zahvaljujući genetičkim istraživanjima puno se saznalo i o neprekidnom ukrštanju svih ovih vrsta sa prvim ljudima. Od 2010. pokrenut je i projekat dešifrovanja genoma Neandertalca.

5. PLANETE IZVAN SUNČEVOG SISTEMA
Mada su prve otkrivene još 1988. godine, nakon 2009. godine počela je prava revolucija u pronalaženju planeta izvan Sunčevog sistema. Svemirski teleskop Kepler od tada otkriva ogroman broj takozvanih egzoplaneta, planeta koje kruže oko drugih zvezda u svemiru. Do danas ih je otkriveno više od 3600 u više od 2700 različitih zvezdanih sistema, a neke od njih su u takozvanoj nastanjivoj zoni. Najbliža do sada je otkrivena u sistemu zvezde Proksima Kentauri, na udaljenosti oid 4,2 svetlosne godine, a najviše pažnje je početkom 2017. privuklo zanimljivo otkriće sedam zemljolikih planeta u sistemu zvezde Trappist-1.

6. VODA NA MARSU U TEČNOM STANJU
U istraživanju svemira su tokom druge decenije 21. veka postignuti ogromni rezultati, a robotizovane sonde su upućene na razne svetove u Sunčevom sistemu. Najveću pažnju izaziva planeta Mars koji će u ovom veku biti i cilj misije sa ljudskom posadom. Među drugim saznanjima, NASA je krajem 2013. objavila kako je robot Kjurioziti potvrdio da je voda bila u tečnom stanju na Marsu, što je otvorilo i mogućnost razvoja mikroorganizama.

7. POSTOJI “BOŽJA ČESTICA”
Veliki sudarač hadrona (LHC) u CERN-u kod Ženeve u leto 2012. godine dokazao je postojanje Higsovog bozona, koji je popularno nazivan Božjom česticom. Slavna čestica je snimljena u sudarima protona na dva odvojena detektora i eksperimenta, CMS-u i ATLAS-u, nakon što je LHC ubrzao snopove protona. Time je za fizičare u velikoj meri potvrđen Standarni model elementarnih čestica, teorija koja opisuje strukturu materije. U ovom otkriću su učestvovali i fizičari iz Srbije, sa našeg, nacionalnog Instituta za fiziku u Beogradu i Fizičkog fakulteta u Beogradu.

S.B.

—–

Ilustracija: Depositphotos/Grandfailure

*Prema tekstu Nauke kroz priče: “Šta nismo znali pre 21. veka?“