TAJNE PRIRODNE MUMIFIKACIJE
(MEDIALAB*) Sigurno ste čuli za mumije egipatskih faraona Tutankamona, Ramzesa II ili čuvene kraljice Hatšepsut? Međutim, koliko ste upoznati sa otkrićem Tolundskog čoveka? Da li vam je poznato ko su deca iz Ljuljailjaka? Poznati primeri nagoveštavaju da se radi o ostacima davno preminulih istaknutih članova društva, za koje su se njihovi savremenici potrudili da budu sačuvani od zaborava. Međutim, Tolundski čovek i deca iz Ljuljailjaka predstavljaju neke od primera takozvane spontane ili prirodne mumifikacije. U pitanju je fenomen koji predstavlja kompleksan splet dejstava različitih faktora koji dovode do određenog stepena (ili gotovo potpunog) očuvanja tela preminule osobe. Pretpostavlja se da su upravo najranije slučajne mumije, koje su mumificirane delovanjem suvog peska i vazduha u pustinji, poslužile kao svojevrsna inspiracija za uspostavljanje prakse namerne mumifikacije u Egiptu, pre više od 4500 godina.
Koji su preduslovi za prirodnu mumifikaciju?
Nakon smrti, procesi razlaganja tela (ili njihovo odsustvo) zavisiće od kulturoloških i sredinskih faktora. Kulturološki faktori odnose se na pogrebnu praksu, odnosno na način na koji su članovi zajednice tretirali telo preminule osobe, kao i na to kako je i na kom mestu obavljena sahrana (ukoliko se radi o smrti unutar zajednice). Sredinski faktori podrazumevaju uslove koji ne zavise direktno od ljudi, mada mogu biti namerno odabrani kao pogodna mesta za sahranjivanje. Ovi faktori u najvećoj meri zavise od lokacije sahrane: ukopavanje u peščano zemljište, podzemne ili grobnice u steni, smrt u močvari ili na visokoj planini – samo su neki od primera. Usko povezane sa lokacijom jesu i temperatura i vlažnost okruženja, kao i to da li postoji strujanje vazduha.
Jedan od značajnih faktora u procesu prirodne mumifikacije je ubrzani gubitak vode iz tela, odnosno dehidratacija tkiva. Na brzinu ovog procesa mogu pozitivno uticati ventilacija i zemljište koje upija vlagu. U ove slučajeve ubrajaju se primeri spontane mumifikacije iz različitih pustinjskih sredina – u Africi, Peruu, Čileu, a glavnu ulogu igraju peskovito tlo i nedostatak vlage u zemljištu. Zanimljive primere predstavljaju i sahrane ljudi u kriptama u Gvanahuatu u Meksiku. Krečnjački svodovi ovih kripti su, u kombinaciji sa suvim planinskim vazduhom, omogućili brzo isušivanje i prirodnu mumifikaciju tela sahranjenih osoba.
Planinski vrhovi kao večna počivališta
Primer sa početka teksta – deca iz Ljuljailjaka, odnosi se na tri mumije dece Inka, žrtvovane u okviru takozvanog kapakoča rituala, koji je praktikovan u trenucima koji su za čitavo društvo bili kritični i važni. La doncella („Devica“, 15 godina), La nina del raio („Devojčica munje“, 6 godina) i El nino („Dečak“, 7 godina), smatraju se najbolje očuvanim mumijama na svetu. Razlog njihove dobre očuvanosti leži u lokaciji – otkriveni su u blizini vrha uspavanog vulkana Ljuljailjaka, visokog 6739 metara, koji se nalazi na granici Argentine i Čilea. Deca su se nalazila u maloj ukopanoj komori, ali su izvanrednoj očuvanosti najpre doprineli izrazito suv vazduh i veoma niske temperature na velikim nadmorskim visinama. Još je ovakvih primera prirodno mumificiranih ostataka dece-žrtava neslavnih rituala zajednica iz prošlosti, koje su nastanjivale teritorije današnjeg Perua (npr. takozvana mumija Huanita) i Čilea (npr. takozvani dečak iz El Ploma). Jedan od ključnih segmenata rituala, koji je podrazumevao da lokacije za žrtvovanje budu visoki planinski vrhovi, odigrao je presudnu ulogu u očuvanju tela, koja su na taj način postala svedoci ne samo ovog, danas ozloglašenog rituala, već i čitavog niza aspekata svakodnevnog života ljudi.
Zaleđeni u vremenu
Uslovi ekstremne hladnoće, koji su doveli do gotovo trenutnog zaleđivanja, omogućili su nam da na nesvakidašnji način uronimo u život čoveka iz praistorije do neverovatnih detalja. Kada je otkriven 1991. godine u Alpima, na granici Austrije sa Italijom, mislilo se da je u pitanju telo poginule skijašice. Njegova odlična očuvanost prevarila je njegove pronalazače, ali se ubrzo ispostavilo da se radi o muškarcu koji je izgubio život u smetovima Alpa pre više od 5000 godina. Ledeni čovek nazvan je Eci, prema regionu u kom je otkriven, i od tada predstavlja nepresušni izvor najrazličitijih pitanja i inspiracije za naučna istraživanja. Omogućio je ne samo bolje razumevanje procesa prirodne mumifikacije u ledu, već i odgovore na mnoga pitanja o životu i ishrani u prošlosti. O njemu samom saznalo se veoma puno – od toga kako je izgledao, koliko je bio visok i težak, koja mu je bila boja očiju; preko toga šta je jeo, da li je pio mleko; do toga koja je bila njegova moguća uloga u društvu, ali i načina na koji je izgubio život.
Tragovi u blatu
Kao još jedan primer okruženja koje na poseban način čuva tela od propadanja, treba pomenuti i močvare. Pored toga što se radi o hladnim, kiselim, i područjima bez prisustva kiseonika, jedan od važnih faktora predstavlja i specifična vegetacija. Radi se o mahovini koja raste na površini, ali koja postaje naročito značajna onda kada završi svoj životni ciklus i počne da se razlaže u donjim slojevima močvare. Oslobađanje različitih materija koje karakterišu ovaj proces igra važnu ulogu u usporavanju aktivnosti mikroba koji učestvuju u razgradnji tela. Jedan od poznatijih primera mumija iz močvare je Tolundski čovek, otkriven u Danskoj, koji je na tim prostorima živeo i verovatno život završio obešen, pre više od 2000 godina.
Procesi prirodne ili spontane mumifikacije omogućili su nam nesvakidašnje uvide u trenutke života pojedinaca iz prošlosti. Pored toga što učimo mnogo o njima samima, rekonstrukcija njihovog izgleda, odeće, tetovaža, sadržaja poslednjih obroka, njihovog zdravstvenog statusa i načina na koji su izgubili život – predstavlja svojevrsni prozor u društva iz kojih su potekli, a o kojima često imamo samo posredne i nepotpune dokaze.
—
Tekst: Tamara Blagojević
Foto: PxHere CC
—
*U okviru MEDIALAB serije “Nauka kroz priče” objavljuje seriju tekstova mladih, kreativnih naučnopopularnih autora koji su polaznici škole naučnog novinarstva MEDIALAB koju organizuje Institut za fiziku u okviru inicijative “Nauka kroz priče”